کد مطلب:369991 شنبه 21 اسفند 1395 آمار بازدید:703
63 : و ارزقنی فوز المعاد و سلامة المرصاد .
به خواست خداوند توانا، این دو جمله از دعای شریف مكارم الاخلاق ، موضوع بحث و سخنرانی امروز است . امام سجاد (ع ) در جمله اول دعا، به پیشگاه خداوند عرض می كند: بارالها! پیروزی های روز جزا و نعمتهای جاوادان عالم آخرت را به من روزی فرما. در جمله دوم عرض می كند: بارالها! مرا از قنطره مراقبت روز حساب به سلامت بگذران .
دو درخواست سعادت بخش
این دو خواسته حضرت علی بن الحسین علیهما السلام كه در دعا ذكر شده ، با یكدیگر مرتبطاند. كسی كه صراط قیامت را بخوبی طی می كند و از قنطره مرصاد به سلامت می گذرد، در بهشت جاودان وارد می شود، به سعادت ابدی كه پیروزی واقعی است دست می یابد، و از نعمتهای جاودان عالم آخرت برخوردار می گردد.
برای روشن شدن جمله اول دعای امام ، باید ابتدا معنای كلمه فوز را بدانیم . راغب می گوید:
الفوز الظفر بالخیر مع حصول السلامة . (58)
فوز عبارت از پیروزی و ظفر یافتن به خیر است ، در صورتی كه سلامت محفوظ بماند.
پس اگر كسی در خلال فعالیت برای نیل به پیروزی ، سلامت خود را از دست بدهد، او پیروز نیست ، مثلا تاجری برای معاملات مهمی به كشوری دور دست می رود، معاملاتش را بخوبی انجام می دهد، سود فراوان می برد، ولی در خلال فعالیتهایی كه داشته ، روزی بر اثر یك تصادف ناگهانی ، هر دو چشم را از دست می دهد و نابینا می گردد.
توضیحی درباره فوز
این تاجر در سفر تجارت به فوز و پیروزی نایل نیامده است ، زیرا با چشم نابینا مراجعت می نماید. كلمه فوز از نظر لغت شامل تمام پیروزی های مادی و معنوی و همچنین دنیوی و اخروی است ، پس اگر كسی به نعمتهای جاودان آخرت دست یابد، او نیز به فیوز رسیده است . ولی فوز و پیروزی در نظر یك انسان مادی و از دیدگاه یك ملسمان واقعی تفاوتهایی دارد كه در اینجا پاره ای از آنها ذكر می شود.
اول : مادیگران ، هستی را مساوی با ماده می دانند و موجود غیر مادی را نفی می كنند. به نظر اینان ، انسان همانند سایر موجودات عالم پدیده ای است صد در صد مادی و مولود تصادف و اتفاق . حیاتش از طبیعت است و مرگش نیز از طبیعت ، پرونده هستیش با آغاز زندگی طبیعی باز می شود و با فرا رسیدن مرگ برای همیشه بسته خواهد شد.
قرآن شریف نظریه اینان را در عبارتی كوتاه بیان فرموده است :
و قالوا ما هی الا حیاتنا الدنیا نموت و نحیا و ما یهلكنا الا الدهر و ما لهم بذلك من علم ان هم الا یظنون . (59)
نظریه بی اساس
گفتند: حیات و مرگ منحصر در زندگی دنیاست و نیرویی كه ما را هلاك می كند و به زندگی پایان می بخشد، طبیعت است . اما گفته اینان ریشه علمی و برهانی ندارد، فقط از روی گمان سخن می گویند.
فوز و پیروزی در نظر این گروه منحصر به امور مادی و شئون دنیوی است ؛ می كوشند تا مال و مقامی به دست آورند، محبوبیت و جاهی كسب كنند، و هر چه بیشتر به لذایذ و شهوات دست یابند و از این قبیل ، به انسانیت و سجایای انسانی نمی اندیشند و كمترین توجهی به بقای روح و حیات بعد از مرگ ندارند. قرآن شریف در این باره فرموده است :
یعلمون ظاهرا من الحیاة الدنیا و هم عن الآخرة هم غافلون . (60)
علم و آگاهی اینان از ظواهر دنیا مادی است و از جهان معنی و عالم آخرت غافل و بی خبرند.
پایمال شدن انسانیت
گرایش به مادیات در جهان امروز اوج گرفته و انسانیت پایمال شده است . بسیاری از مردم حیات انسان را در دو كلمه خلاصه نموده اند: تولید و مصرف . می گویند : انسانها باید بكوشند تا هر قدر می توانند بر تولید بیفزایند، از این راه ، مال به دست آورند، و موجبات رفاه خویشتن را در بهتر خوردن و نوشیدن و بیشتر لذت بردن و كامروا شدن فراهم آورند. مسلمانان واقعی و مؤ منین به قرآن شریف به مطالعه در نظام حیرتزای اجرای كیهانی و آفرینش موجودات زنده حیوانی و نباتی و غرایز و تمایلاتی كه برای ادامه حیات در نهادشان قرار گرفته و با سرشتشان آمیخته است ، به این نتیجه رسیده اند كه عقل سلیم و فكر مستقیم ، محال می داند كه این همه آثار حكیمانه و علمی ، ناشی از طبیعت كور و محصول تصادف و اتفاق بی شعور باشد. از این رو، با دلیل عقلی به خداوند عالم و قادر و حكیمی ایمان آورده اند كه او خالق ماده و به وجود آورنده طبیعت است و از پی ایمان به آفریدگار، همچنان به راه خود ادامه داده و با چراغ عقل ، قدم به قدم پیشروی كردند، دعوت پیمبر الهی را با بصیرت و بینش اجابت نمودند، به موجودات غیر مادی از قبیل روح و وحی معتقد شدند و عوالم بعد از مرگ و قیام قیامت را باور آوردند و به روز حساب و پاداش و كیفر باری تعالی عقد قبلی یافتند.
منطق خدا پرستان
بنابراین در نظر كسانی كه به اسلام ایمان دارند، فوز و پیروزی بشر منحصر به موفقیتهای مادی و دنیوی نیست ، بلكه انسان واقعی باید به موازات پیروزی های مادی و تاءمین زندگی دنیا، در یاد پیروزی های معنوی و عوالم بعد از مرگ تهیه نماید.
عن علی علیه السلام قال : ایها الناس ! انما الدنیا دار مجاز و الاخرة دار قرار فخذوا من ممركم لمقركم . (61)
خود سازی برای آخرت
علی (ع ) فرموده : بیگمان دنیا منزلگاه عبور است و آخرت جایگاه باقی و قرار، پس ، از دنیای گذرگاه توشه ای برای جایگاه باقی و دائم خود بردارید.
خلاصه ، فوز و پیروزی برای پیروان اسلام در این است كه فعالیتشان دو بعدی باشد و برای دنیا و آخرت ، یعنی عالم قبل از مرگ و عالم بعد از مرگ ، سعی و كوشش نمایند و اگر جز این عمل كنند، وابستگی خود را از اولیای گرامی اسلام قطع نموده اند. در كلام حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام آمده است :
لیس منا من ترك دنیاه لدینه او ترك دینه لدنیاه . (62)
جمع بین دنیا و آخرت
از ما نیست آن كس كه دنیای خویش را برای دین ترك گوید یا آنكه دین خود را برای دنیا از دست بدهد.
دوم : هدف اصلی مادیگرایان ، فوز و پیروزی و دست یافتن به مقصود است . اینان ابا ندارند از اینكه در خلال عمل ، حق ضعیفی را پایمال كنند یا نسبت به مظلومی تجاوز و تعدی نمایند. رفتار ظالمانه و كشتارهای بیرحمانه و ضد انسانی كشورهای قوی امروز دنیا نسبت به ملل ضعیف ، گواه واضح و روشن این مطلب است ؛ اما مسلمان واقعی به پیروی از تعالیم الهی باید مراقبت كند كه برای نیل به هدف خود مرتكب گناه نشود و بر خلاف رضای باری تعالی قدم بر ندارد، زیرا در اسلام پیروزی و فوزی كه از راه گناه نصیب مسلمان شود، شكست است نه پیروزی .
عن علی علیه السلام قال : ما ظفر من ظفر بالاثم و الغالب بالشر مغلوب . (63)
پیروزی كاذب
امام علی (ع ) فرموده : فتح و پیروزی نصیب آن كس نشده كه از راه گناه پیروز گردیده است . كسی كه با شر و بدی غلبه می كند، در واقع مغلوب و مقهور است .
سوم : فوزهایی كه در طول زندگی نصیب یك انسان مادی می شود، ممكن است از جهت ارزش متفاوت باشند. اگر بخواهند آنها را بسنجند و با هم مقایسه نماید، به نظرش می رسد پیروزی های مهم و گرانقدر، فوزهای عظیم اند و سایر پیروزی ها، فوزهای عادی .
شناخت پیروزی بزرگ
اما در نظر یك انسان پیرو قرآن شریف ، پیروزی های دنیوی هر قدر هم مهم باشد، فوزی است عادی و معمولی و فوز عظیم فقط در گرو پیروزی های معنوی و توفیقهای الهی است كه در شاءن دین نصیبش گردیده است ، زیرا این قسم پیروزی هاست كه انسانیت را احیاء می كند، آدمی را از شرافت معنوی و كرایم اخلاق برخوردار می سازد، او را به كمال لایقش می رساند، و سعادت جاودانش را در عالم آخرت تاءمین می نماید. در قرآن كریم آیاتی كه راجع به فوز عظیم آمده ، همه مربوط به اعمال صالحه و فداكاری در راه خداوند است ، با این تفاوت كه ظرف تحقق بعضی از آنها در دنیاست و ظرف تحقق بعضی دیگر در روز جزاست ، و در اینجا پاره ای از آن آیات به عرض شنوندگان محترم می رسد:
و من یطع الله و رسوله فقد فاز فوزا عظیما . (64)
قرآن و معرفی فوز عظیم
كسی كه خدا و رسولش را اطاعت نماید، بی گمان به پیروزی و فوز عظیم نایل گردیده است .
وقهم السیئات و من تق السیئات یومئذ فقد رحمته و ذلك هو الفوز العظیم . (65)
آنان را از گناه و بدكاری نگاهداری فرما كه هر كس را تو از سیئات محافظت نمایی ، او را مورد تفضل و رحمت قرار داده ای و این خود، پیروزی و فوزی است عظیم .
فاستبشروا ببیعكم الذی با یعتم به و ذلك هو الفوز العظیم . (66)
در زمینه این امر كه خداوند، جان و مال مؤ منین را خریداری نموده است در مقابل بهشت . اینان در راه حق مقاتله می كنند، می كشند و كشته می شوند، آنگاه در پایان آیه ، خداوند فرموده : پس ای اهل ایمان به خود بشارت دهید و این معامله ، پیروزی و فوزی است عظیم .
اعد الله لهم جنات تجری من تحتها الانهار. خالدین فیها ذلك الفوز العظیم . (67)
خداوند برای رستگاران باغهایی را مهیا فرموده كه از زیر درختانش نهرها جاری است و آن جایگاه ابدی رستگاران است و نیل به این رحمت دائم ، پیروزی و فوزی است بزرگ .
فضلا من ربك ذلك هو الفوز العظیم . (68)
خداوند در چند آیه نعمتهای اهل بهشت را ذكر نموده ، آنگاه می فرماید: نعمتهای آنان تفضلی است از طرف پروردگارت و این خود پیروزی و فوزی است عظیم .
وعدالله المؤ منین و المؤ منات جنات تجری من تحتها الانهار. خالدین فیها و مساكن طیبة فی جنات عدن و رضوان من الله اكبر ذلك هو الفوز العظیم . (69)
رضوان الهی یا بزرگترین فوز
خداوند به مردان و زنان با ایمان وعده داده است بهشتهایی را كه از زیر درختانش نهرها جاری است و در منازل پاكیزه بهشت ، علی الدوام و برای همیشه سكونت خواهد داشت و خشنودی خداوند برای آنان از این باغها مهمتر و ارزنده تر است و این خود فوزی است بزرگ . خداوند در قرآن شریف مكرر از فوز عظیم نام برده ، ولی در تمام موارد منشاء آن را به امور دنیوی اگر از مجرای گناه به دست آید، طبق حدیث حضرت علی (ع ) كه مذكور افتاد، آن پیروزی و ظفر نیست ، بلكه شكست و مغلوبیت است و اگر از مجاری مشروع و صحیح به دست آید، هر قدر هم مهم باشد، چیزی جز فوز و پیروزی و عادی و معمولی نیست . امام سجاد (ع ) در جمله اول دعا كه موضوع سخنرانی و بحث امروز است ، از پیشگاه باری تعالی درخواست می كند:
و ارزقنی فوز المعاد.
بارالها! مرا مشمول رحمت واسعه خود قرار ده و از فوز و پیروزی معاد و نعمتهای جاودان آن به من روزی فرما.
امام و تمنای فوز معاد
ملاحظه می كنید كه حضرت زین العابدین (ع ) در دعای خود از فوز مادی و پیروزی های دنیوی سخن نمی گوید و توجه امام به فوز عظیم عالم آخرت است و از پروردگار توانا می خواهد كه او را از پیروزی معاد و نعمتهای جاودان آن برخوردار سازد. ناگفته نماند كه فعالیتهای مالی برای افراد با ایمان كه به منظور اطاعت امر باری تعالی انجام می پذیرد، می تواند جنبه معنوی به خود بگیرد و از گروه فوز عظیم به حساب آید. به طوری كه مذكور افتاد، فوز در لغت به معنای ظفر یافتن به خیر است با حصول سلامت . كلمه خیر در تمام اموری است كه شرعا و عقلا پسندیده و خوب و شناخته شده ، به كار می رود و مال از جمله چیزهایی است كه قرآن شریف آن را خیر خوانده و فرموده است :
كتب علیكم اذا حضر احد كم الموت ان ترك خیرا الوصیة للوالدین و الاقربین . (70)
زمانی كه مرگ یكی از شما فرا می رسد، اگر مالی دارد برای والدین و ارحام و نزدیكان وصیت نماید.
افرادی كه برای تاءمین معاش و زندگی خود و خانواده خویش از پی مال می روند و خود را به گناه آلوده نمی كنند، قطعا عملشان مقدس است و درآمدشان از مصادیق فوز و پیروزی است و در روایات اولیای اسلام ، شرافت كار این گروه ، همانند عمل مجاهد فی سبیل الله است .
عن ابیعبدالله علیه السلام قال : الكاد علی عیاله كالمجاهد فی سبیل الله . (71)
ارزش تلاش برای معاش
امام صادق (ع ) فرموده : كسی كه برای معاش خانواده خود كار می كند و تحمل مشقت می نماید، همانند كسی است كه در راه خداوند برای اعلای كلمه حق جهاد می كند.
عن الصادق علیه السلام قال : المال ود البنون حرث الدنیا و العمل الصالح حرث الاخرة و قد یجمعها الله لاقوام . (72)
امام صادق (ع ) فرموده است : مال و اولاد، بذر دنیاست و عمل صالح ، بذر آخرت است ؛ اما در مواقعی خداوند این سه را برای مردمی شایسته و لایق جمع می كند.
كسانی كه به منظور اطاعت از دستور شرع مقدس و برای تاءمین معاش از پی مال می روند و خود را به گناه آلوده نمی كنند و همچنین فرزندان خویش را برای ادای وظیفه دینی و انجام مسئولیتی كه دارند خوب تربیت می نمایند و مشروع و با ایمانشان بار می آوردند، ممكن است این هر دو در روز جزا به حساب فوز معاد آنان گذارده شود و از پاداش الهی بهره مند گردند. اما كسانی كه به انگیزه حرص و به منظور گردآوری ثروت از پی مال می روند، در معرض خطرات گوناگون قرار دارند؛ انسان بودن خود را از یاد می برند، به تعالی معنوی و كمال روحانی خویش ستم می كنند، برده و بنده مال می شوند و در راه دست یافتن به آن ، گناهانی را مرتكب می گردند.
بردگان ثروت و مال
اینان افرادی هستند بدبخت و سیه روز، برای اقناع غریزه حرص ، فضیلت و شرف را پایمال می كنند، هر ذلتی را تحمل می نمایند، و به پستی ها تن می دهند.
سئل امیر المؤ منین علیه السلام : ای ذل اذل ؟ قال الحرص . (73)
از علی (ع ) سؤ ال شد: ذلت بارترین خواری ها كدام است ؟
فرمود: حرص .
یعنی ذلتی كه بر اثر خلق ناپسند حرص دامنگیر انسان می شود، از دیگر ذلتها ذلتها فزونتر و بیشتر است . اشخاص حریص ، هر قدر ثروتمندتر می گردند، حریصتر می شوند و سرانجام با ناكامی از دنیا می روند. این گروه كه سرمایه گرانقدر عمرشان برای جمع مال مصروف گردیده ، در قیامت از فوز معاد محروم اند. قرآن شریف این مطلب را صریحا اعلام نموده و فرموده است :
و من كان یرید حرث الدنیا نؤ ته منها و ماله فی الاخرة من نصیب . (74)
كسی كه تمام اراده و همش بذر دنیا باشد، ما از آن برخوردارش می نماییم ، ولی در آخرت نصیبی نخواهد داشت .
امام سجاد (ع ) در جمله دوم این قطعه از دعا كه موضوع سخنرانی و بحث امروز است ، به پیشگاه خداوند عرض می كند:
و سلامة المرصاد.
بارالها! مرا از قنطره مراقبت روز حساب به سلامت بگذران .
مرصاد به معنای كمینگاه است .
یقال : رصدته اذا قعدت له علی طریقه تترقبه و ارصدت له العقوبة ، اذا اعددتها له . (75)
معنی مرصاد
اگر گفته شود: او را رصد نمودم ، یعنی برای مراقبت وی در مسیرش نشستم ، و اگر گفته شود: عقوبت را برای او ضد نمودم ، یعنی وسایل مجازاتش را آماده و مهیا ساختم .
علی علیه السلام درباره مهلتی كه خداوند به گناهكاران می دهد، كلمه مرصاد را در خطبه خود آورده و چنین فرموده است :
و لئن امهل الظالم فلن یفوت اخذه و هو له بالمرصاد علی مجاز طریقه . (76)
اگر خداوند، ستمكار را مهلت داده است ، گرفتن و به بند كشیدنش فوت نمی شود، او در كمینگاه مراقب ظالم است و راه عبور وی را زیر نظر دارد.
كلام علی (ع ) در واقع تفسیر و تبیین این جمله از قرآن شریف است :
اعملوا ماشتم انه بما تعملون بصیر . (77)
هر چه را كه می خواهید عمل كنید و هر خلافی را كه مایلید مرتكب شوید، اما بدانید كه خداوند به تمام كارهای شما بینا و بصیر است .
امام صادق (ع ) در تفسیر آیه ان ربك المرصاد فرموده است :
المرصاد قنطره علی الصراط لا یجوزها عبد بمظلمة عبد . (78)
بنده ای كه مظلمه بنده ای را در ذمه و بر عهده داشته باشد.
صراط مستقیم تكوینی
تمام جنبندگان و موجودات زنده كره خاك ، برای گذراندن ایام حیات ، راهی را طی می كنند و با پیمودن آن به حیات خویش ادامه می دهند و به كمالی كه لایق آن هستند می رسند. آن راه ، صراط مستقیم تكوینی آفریدگار حكیم است كه برای آنها تعیین فرموده است ؛ و چون موجودات زنده روی زمین ، غیر از انسان ، در اعمال خویش پیروی غرایزی هستند كه با سرشتشان آمیخته ، از خود اراده و اختیاری ندارند، زمامشان در دست خداوند است و صراط مستقیم الهی به خبر می پیمایند.
ما من دابة الا هو آخذ بناصیتها ان ربی علی صراط مستقیم . (79)
هیچ جنبنده ای نیست ، مگر آنكه مقهور ذات اقدس الهی است و ناصیه اش را در قبضه قدرت خود دارد و پروردگارم در صراط مستقیم است .
بشر در پیمودن راه راست ، دو بعدی است : در بعد حیوانیش مانند سایر حیوانات ، صراط مستقیم الهی را كه هدایت تكوینی اوست ، به جبر می پیماید؛ مثلا قلب و عروق ، كلیه و كبد، معده و روده و دیگر اعضای مشترك بین حیوان و انسان ، اعمالشان جبری است و بدون خواست خودشان تحقق می یابد. اما مردم در بعد انسانی دارای اراده و اختیارند، می توانند صراط مستقیم الهی را كه دین حق است و به وسیله پیمبر او ارائه شده بپیمایند و می توانند از راه راست روی گردانند و به انحراف گرایش یابند. پیشوای گرامی اسلام راه مستقیم خود را ارائه می كند و در كمال آزادی به زبان دعوت از مردم درخواست می نماید كه صراط مستقیم او را تبعیت كنند و از راههای انحرافی كه مایه گمراهی آنان است ، پرهیز نمایند:
و ان هذا صراطی مستقیما فاتبعوه و لا تتبعوا السبل فتفرق بكم عن سبیله . (80)
صراط مستقیم تشریعی
این است راه مستقیم من ، از آن تبعیت نمایید و از دیگر راهها پیروی نكنید كه نتیجه آن پراكندگی و دور شدن از صراط حق است .
صراط مستقیم ، راه خداوند بزرگ است و صراط انحرافی ، راه هوای نفس . صراط خداوند، مردم را در جمیع شئون زندگی به عدل می خواند:
ان الله یاءمر بالعدل .
غرایز و شهوات را تعدیل می كند، ارضای آنها را با اندازه گیری صحیح و در حدود مصلحت ، مجاز می داند، صراط هوای نفس به غرایز آزادی عمل می دهد، راه اعمال شهوات را باز می گذارد، و این اجازه نامحدود، مردم را به فساد و تباهی سوق می دهد و راه تعدی و تجاوز را هموار می نماید. صراط مستقیم الهی مردم را بزرگوار و كریم النفس بار می آورد، وجدان اخلاقی و تمایلات عالی انسانی را در ضمیرشان بیدار می كند، درهای دگر دوستی و تعاون را به رویشان می گشاید، و خلاصه ، آنان را انسان واقعی می سازد و از مزایای عالی انسانی برخوردارشان می نماید.
عن ابیعبدالله علیه السلام قال : ان الصورة الانسانیة هی الطریق المستقیم الی كل خیر و الجسر الممدود بین الجنة و النار . (81)
انسانیت یا صراط مستقیم
امام صادق (ع ) فرموده : صورت انسانی راهی است مستقیم برای نیل به هر خیر و خوبی و پلی است كه بین بهشت و دوزخ كشیده شده است .
اما صراط انحرافی هوای نفس ، با آزاد گذاردن غرایز و شهوات ، مردم را به حیوانیت سوق می دهد، خلق و خوی حیوانی را در نهادشان تقویت می كند، ذخایر اختصاصی انسان را كه معیار بزرگی نوع بشر است سركوب می نماید و مانع فعالیتشان می شود و بر اثر پیروی از هوای نفس ، آمار جرایم بسرعت بالا می رود، آدمكشی و جنایت ، دزدهای مسلحانه و زنای به عنف ، و دیگر اعمالی از این قبیل افزایش می یابد و در نتیجه ، رهروان صراط هوای نفس ، حیواناتی بار می آیند انسان نما. علی (ع ) درباره این گروه فرموده است :
الصورة صورة انسان و القلب قلب حیوان . (82)
هوی پرستی یا حیوانیت
اینان به صورت انسان اند، اما در باطنشان قلب حیوانی می تپد و افكار و اعمالشان حیوانی است .
حب و ذات خود دوستی ، خشم و انتقامجویی ، شهوت و لذت گرایی ، حب جاه و مقام خواهی ، مالدوستی و ثروت اندوزی ، و دیگر غرایز و تمایلاتی از این قبیل ، به قضای حكیمانه الهی در نهاد بشر آفریده شده است . وجود هر یك از آنها در زندگی انسان لازم و ضروری است ، به شرط آنكه هر كدام در جای خود با اندازه گیری اعمال گردد.
اندازه گیری غرایز
این تمایلات در وجود ما همانند داروهای تب بر است برای مریض ؛ اگر به دستور پزشك در فواصل معین و به اندازه لازم مصرف كند، موجب بریدن تب ، اعاده سلامت ، و ادامه حیاتش می گردد، و اگر بیش از اندازه به كار برده شود، موجب مسمومیت بیمار و باعث مرگش خواهد شد. نسخه طبیب ، خط مشی مریض را در مورد دوا معین می كند؛ اگر عملا آن را به كار بندد، بیماریش درمان می شود و از نعمت سلامت بهره مند می گردد، و اگر رعایت ننماید، باید تسلیم مرگ شود. صراط مستقیم الهی همانند نسخه طبیب حاذق ، حدود اعمال غرایز و شهوات را تعیین نموده است . اگر آدمی آن صراط را بدرستی بپیماید، در دنیا با حسن عاقبت می میرد و در آخرت با پیمودن صراط قیامت ، در بهشت خلد مسكن خواهد داشت .
اثر صراط خدا و هوی
اگر صراط هوای نفس را بپیماید و به افراط و زیاده روی گرایش یابد، در همین جهان به آتش غرایز معذب می شود و روز جزا، از صراط قیامت در جهنم سقوط می نماید. صراط مستقیم الهی بر اساس توحید استوار است . راهنمای آن صراط در دنیا، رسول اكرم (ص ) و ائمه معصومین علیهم السلام اند. كسی كه در دنیا از آنان پیروی می كند و با راهنمایی و هدایتشان آن راه را می پیماید، از صراط قیامت به سلامت می گذرد، و آن كس كه در دنیا از معرفت و هدایتشان تخلف می نماید، در صراط قیامت دچار لغزش می شود و در آتش فرو می افتد.
عن المفضل قال : سالت ابا عبدالله علیه السلام عن الصراط. فقال هو الطریق الی معرفة الله عزوجل و هما صراطان ، صراط فی الدنیا و صراط فی الاخرة ، و اما الصراط الذی فی الدنیا فهو الامام المفترض الطاعة ، من عرفه فی الدنیا و اقتدی بهداه مر علی صراط الذی هو جسر جهنم فی الاخرة و من لم یعرفه فی الدنیا زلت قدمه عن الصراط فی الاخرة فتردی فی نار جهنم . (83)
صراط دنیا و صراط آخرت
مفضل می گوید: از امام صادق (ع ) درباره صراط پرسش نمودم ، فرمود: صراط راه شناخت خداوند است و آن دو صراط است ، یكی صراطی است در دنیا و آن دیگر صراطی است در آخرت . اما صراط دنیا امامی است كه از طرف باری تعالی اطاعتش بر مردم واجب شده است ، كسی كه او را بشناسد، به وی اقتدا كند و عملا از هدایتش پیروی نماید، از صراط قیامت كه پلی است بر روی جهنم ، به سلامت می گذرد، و كسی كه امام را در دنیا نشناسد، قدمش در صراط آخرت می لغزد و در آتش دوزخ سقوط می كند.
امام سجاد (ع ) در جمله دوم این قطعه از دعا كه موضوع سخنرانی امروز است ، به پیشگاه خداوند عرض می كند:
و سلامة المرصاد.
بارالها! مرا از قنطره مراقبت حساب مردم در روز جزا به سلامت بگذران .
خطر مظلمه خلق
طبق روایتی كه از امام صادق (ع ) مذكور افتاد، مرصاد قنطره رفیعی است در صراط كه اگر كسی مظلمه دیگری را بر عهده داشته باشد، نمی تواند از آن قنطره بگذرد. اینكه حضرت زین العابدین (ع ) درخواست می كند كه خداوند او را از قنطره رسیدگی به مظلمه مردم سالم بگذراند، برای این است كه دوستان و پیروان خود را از خطر آن آگاه سازد و به آنان بفهماند آن كس كه مظالم مردم را به ذمه دارد، نمی تواند از آن منزل بگذرد و اگر كسی مدیون دیگری نبوده و از آن منزل گذشت ، در صورتی كه لغزشهای دیگری در پرونده خویش بین خود و خداوند داشته باشد، از عفو و رحمت باری تعالی بی نصیب نخواهد بود. بنابراین ، دوستداران اهل بیت علیهم السلام لازم است از سخن امام سجاد (ع ) به خود آیند، باقیمانده عمر را مغتنم بشمرند، اگر در طول سنین زندگی به اموال یا اعراض دیگران تعدی نموده و هم اكنون به ذمه دارند، فورا به تصفیه آنها اقدام كنند، اگر بر ذمه آنانی مالی است ، از پی ادای آن بروند، پول را بپردازند یا صاحبش را راضی كنند.
تصفیه حساب مردم
اگر صاحب مال از دنیا رفته ، با وراث متوفی تصفیه حساب نمایند، اگر نمی دانند زنده است یا مدره و اگر مرده باشد و وراثش را نمی شناسند، به عنوان مظالم مقدار بدهی خود را به نیت صاحب مال و به مستحقین بدهند و بدین وسیله حساب خود را با متوفی تصفیه كنند تا در روز جزا بتوانند از قنطره حقوق مردم به سلامت بگذرند. و اگر به عرض و آبروی دیگری تجاوز نموده ، مثلا از وی غیبت كرده اند، اگر غیبت شده حیات دارد، او را با عذرخواهی راضی نمایند؛ اگر بدانند كه رضایت خواستن از او باعث فساد می شود، همچنین اگر غیبت شده از دنیا رفته است ، برای آن دو مكرر در پیشگاه خداوند استغفار نمایند و طلب آمرزش كنند و بدین وسیله ذمه خود را بری نمایند. در این باره اخبار زیادی رسیده و فقط به ذكر یك حدیث اكتفا می شود:
عن النبی صلی الله علیه و آله قال : كفارة الاغتیاب ان تستغفر لمن اغتبته . (84)
رسول اكرم (ص ) فرموده : كفاره غیبت این است كه برای كسی كه غیبتش را نموده ای ، طلب مغفرت كنی .
دو درخواست سعادت بخش
این دو خواسته حضرت علی بن الحسین علیهما السلام كه در دعا ذكر شده ، با یكدیگر مرتبطاند. كسی كه صراط قیامت را بخوبی طی می كند و از قنطره مرصاد به سلامت می گذرد، در بهشت جاودان وارد می شود، به سعادت ابدی كه پیروزی واقعی است دست می یابد، و از نعمتهای جاودان عالم آخرت برخوردار می گردد.
برای روشن شدن جمله اول دعای امام ، باید ابتدا معنای كلمه فوز را بدانیم . راغب می گوید:
الفوز الظفر بالخیر مع حصول السلامة . (58)
فوز عبارت از پیروزی و ظفر یافتن به خیر است ، در صورتی كه سلامت محفوظ بماند.
پس اگر كسی در خلال فعالیت برای نیل به پیروزی ، سلامت خود را از دست بدهد، او پیروز نیست ، مثلا تاجری برای معاملات مهمی به كشوری دور دست می رود، معاملاتش را بخوبی انجام می دهد، سود فراوان می برد، ولی در خلال فعالیتهایی كه داشته ، روزی بر اثر یك تصادف ناگهانی ، هر دو چشم را از دست می دهد و نابینا می گردد.
توضیحی درباره فوز
این تاجر در سفر تجارت به فوز و پیروزی نایل نیامده است ، زیرا با چشم نابینا مراجعت می نماید. كلمه فوز از نظر لغت شامل تمام پیروزی های مادی و معنوی و همچنین دنیوی و اخروی است ، پس اگر كسی به نعمتهای جاودان آخرت دست یابد، او نیز به فیوز رسیده است . ولی فوز و پیروزی در نظر یك انسان مادی و از دیدگاه یك ملسمان واقعی تفاوتهایی دارد كه در اینجا پاره ای از آنها ذكر می شود.
اول : مادیگران ، هستی را مساوی با ماده می دانند و موجود غیر مادی را نفی می كنند. به نظر اینان ، انسان همانند سایر موجودات عالم پدیده ای است صد در صد مادی و مولود تصادف و اتفاق . حیاتش از طبیعت است و مرگش نیز از طبیعت ، پرونده هستیش با آغاز زندگی طبیعی باز می شود و با فرا رسیدن مرگ برای همیشه بسته خواهد شد.
قرآن شریف نظریه اینان را در عبارتی كوتاه بیان فرموده است :
و قالوا ما هی الا حیاتنا الدنیا نموت و نحیا و ما یهلكنا الا الدهر و ما لهم بذلك من علم ان هم الا یظنون . (59)
نظریه بی اساس
گفتند: حیات و مرگ منحصر در زندگی دنیاست و نیرویی كه ما را هلاك می كند و به زندگی پایان می بخشد، طبیعت است . اما گفته اینان ریشه علمی و برهانی ندارد، فقط از روی گمان سخن می گویند.
فوز و پیروزی در نظر این گروه منحصر به امور مادی و شئون دنیوی است ؛ می كوشند تا مال و مقامی به دست آورند، محبوبیت و جاهی كسب كنند، و هر چه بیشتر به لذایذ و شهوات دست یابند و از این قبیل ، به انسانیت و سجایای انسانی نمی اندیشند و كمترین توجهی به بقای روح و حیات بعد از مرگ ندارند. قرآن شریف در این باره فرموده است :
یعلمون ظاهرا من الحیاة الدنیا و هم عن الآخرة هم غافلون . (60)
علم و آگاهی اینان از ظواهر دنیا مادی است و از جهان معنی و عالم آخرت غافل و بی خبرند.
پایمال شدن انسانیت
گرایش به مادیات در جهان امروز اوج گرفته و انسانیت پایمال شده است . بسیاری از مردم حیات انسان را در دو كلمه خلاصه نموده اند: تولید و مصرف . می گویند : انسانها باید بكوشند تا هر قدر می توانند بر تولید بیفزایند، از این راه ، مال به دست آورند، و موجبات رفاه خویشتن را در بهتر خوردن و نوشیدن و بیشتر لذت بردن و كامروا شدن فراهم آورند. مسلمانان واقعی و مؤ منین به قرآن شریف به مطالعه در نظام حیرتزای اجرای كیهانی و آفرینش موجودات زنده حیوانی و نباتی و غرایز و تمایلاتی كه برای ادامه حیات در نهادشان قرار گرفته و با سرشتشان آمیخته است ، به این نتیجه رسیده اند كه عقل سلیم و فكر مستقیم ، محال می داند كه این همه آثار حكیمانه و علمی ، ناشی از طبیعت كور و محصول تصادف و اتفاق بی شعور باشد. از این رو، با دلیل عقلی به خداوند عالم و قادر و حكیمی ایمان آورده اند كه او خالق ماده و به وجود آورنده طبیعت است و از پی ایمان به آفریدگار، همچنان به راه خود ادامه داده و با چراغ عقل ، قدم به قدم پیشروی كردند، دعوت پیمبر الهی را با بصیرت و بینش اجابت نمودند، به موجودات غیر مادی از قبیل روح و وحی معتقد شدند و عوالم بعد از مرگ و قیام قیامت را باور آوردند و به روز حساب و پاداش و كیفر باری تعالی عقد قبلی یافتند.
منطق خدا پرستان
بنابراین در نظر كسانی كه به اسلام ایمان دارند، فوز و پیروزی بشر منحصر به موفقیتهای مادی و دنیوی نیست ، بلكه انسان واقعی باید به موازات پیروزی های مادی و تاءمین زندگی دنیا، در یاد پیروزی های معنوی و عوالم بعد از مرگ تهیه نماید.
عن علی علیه السلام قال : ایها الناس ! انما الدنیا دار مجاز و الاخرة دار قرار فخذوا من ممركم لمقركم . (61)
خود سازی برای آخرت
علی (ع ) فرموده : بیگمان دنیا منزلگاه عبور است و آخرت جایگاه باقی و قرار، پس ، از دنیای گذرگاه توشه ای برای جایگاه باقی و دائم خود بردارید.
خلاصه ، فوز و پیروزی برای پیروان اسلام در این است كه فعالیتشان دو بعدی باشد و برای دنیا و آخرت ، یعنی عالم قبل از مرگ و عالم بعد از مرگ ، سعی و كوشش نمایند و اگر جز این عمل كنند، وابستگی خود را از اولیای گرامی اسلام قطع نموده اند. در كلام حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام آمده است :
لیس منا من ترك دنیاه لدینه او ترك دینه لدنیاه . (62)
جمع بین دنیا و آخرت
از ما نیست آن كس كه دنیای خویش را برای دین ترك گوید یا آنكه دین خود را برای دنیا از دست بدهد.
دوم : هدف اصلی مادیگرایان ، فوز و پیروزی و دست یافتن به مقصود است . اینان ابا ندارند از اینكه در خلال عمل ، حق ضعیفی را پایمال كنند یا نسبت به مظلومی تجاوز و تعدی نمایند. رفتار ظالمانه و كشتارهای بیرحمانه و ضد انسانی كشورهای قوی امروز دنیا نسبت به ملل ضعیف ، گواه واضح و روشن این مطلب است ؛ اما مسلمان واقعی به پیروی از تعالیم الهی باید مراقبت كند كه برای نیل به هدف خود مرتكب گناه نشود و بر خلاف رضای باری تعالی قدم بر ندارد، زیرا در اسلام پیروزی و فوزی كه از راه گناه نصیب مسلمان شود، شكست است نه پیروزی .
عن علی علیه السلام قال : ما ظفر من ظفر بالاثم و الغالب بالشر مغلوب . (63)
پیروزی كاذب
امام علی (ع ) فرموده : فتح و پیروزی نصیب آن كس نشده كه از راه گناه پیروز گردیده است . كسی كه با شر و بدی غلبه می كند، در واقع مغلوب و مقهور است .
سوم : فوزهایی كه در طول زندگی نصیب یك انسان مادی می شود، ممكن است از جهت ارزش متفاوت باشند. اگر بخواهند آنها را بسنجند و با هم مقایسه نماید، به نظرش می رسد پیروزی های مهم و گرانقدر، فوزهای عظیم اند و سایر پیروزی ها، فوزهای عادی .
شناخت پیروزی بزرگ
اما در نظر یك انسان پیرو قرآن شریف ، پیروزی های دنیوی هر قدر هم مهم باشد، فوزی است عادی و معمولی و فوز عظیم فقط در گرو پیروزی های معنوی و توفیقهای الهی است كه در شاءن دین نصیبش گردیده است ، زیرا این قسم پیروزی هاست كه انسانیت را احیاء می كند، آدمی را از شرافت معنوی و كرایم اخلاق برخوردار می سازد، او را به كمال لایقش می رساند، و سعادت جاودانش را در عالم آخرت تاءمین می نماید. در قرآن كریم آیاتی كه راجع به فوز عظیم آمده ، همه مربوط به اعمال صالحه و فداكاری در راه خداوند است ، با این تفاوت كه ظرف تحقق بعضی از آنها در دنیاست و ظرف تحقق بعضی دیگر در روز جزاست ، و در اینجا پاره ای از آن آیات به عرض شنوندگان محترم می رسد:
و من یطع الله و رسوله فقد فاز فوزا عظیما . (64)
قرآن و معرفی فوز عظیم
كسی كه خدا و رسولش را اطاعت نماید، بی گمان به پیروزی و فوز عظیم نایل گردیده است .
وقهم السیئات و من تق السیئات یومئذ فقد رحمته و ذلك هو الفوز العظیم . (65)
آنان را از گناه و بدكاری نگاهداری فرما كه هر كس را تو از سیئات محافظت نمایی ، او را مورد تفضل و رحمت قرار داده ای و این خود، پیروزی و فوزی است عظیم .
فاستبشروا ببیعكم الذی با یعتم به و ذلك هو الفوز العظیم . (66)
در زمینه این امر كه خداوند، جان و مال مؤ منین را خریداری نموده است در مقابل بهشت . اینان در راه حق مقاتله می كنند، می كشند و كشته می شوند، آنگاه در پایان آیه ، خداوند فرموده : پس ای اهل ایمان به خود بشارت دهید و این معامله ، پیروزی و فوزی است عظیم .
اعد الله لهم جنات تجری من تحتها الانهار. خالدین فیها ذلك الفوز العظیم . (67)
خداوند برای رستگاران باغهایی را مهیا فرموده كه از زیر درختانش نهرها جاری است و آن جایگاه ابدی رستگاران است و نیل به این رحمت دائم ، پیروزی و فوزی است بزرگ .
فضلا من ربك ذلك هو الفوز العظیم . (68)
خداوند در چند آیه نعمتهای اهل بهشت را ذكر نموده ، آنگاه می فرماید: نعمتهای آنان تفضلی است از طرف پروردگارت و این خود پیروزی و فوزی است عظیم .
وعدالله المؤ منین و المؤ منات جنات تجری من تحتها الانهار. خالدین فیها و مساكن طیبة فی جنات عدن و رضوان من الله اكبر ذلك هو الفوز العظیم . (69)
رضوان الهی یا بزرگترین فوز
خداوند به مردان و زنان با ایمان وعده داده است بهشتهایی را كه از زیر درختانش نهرها جاری است و در منازل پاكیزه بهشت ، علی الدوام و برای همیشه سكونت خواهد داشت و خشنودی خداوند برای آنان از این باغها مهمتر و ارزنده تر است و این خود فوزی است بزرگ . خداوند در قرآن شریف مكرر از فوز عظیم نام برده ، ولی در تمام موارد منشاء آن را به امور دنیوی اگر از مجرای گناه به دست آید، طبق حدیث حضرت علی (ع ) كه مذكور افتاد، آن پیروزی و ظفر نیست ، بلكه شكست و مغلوبیت است و اگر از مجاری مشروع و صحیح به دست آید، هر قدر هم مهم باشد، چیزی جز فوز و پیروزی و عادی و معمولی نیست . امام سجاد (ع ) در جمله اول دعا كه موضوع سخنرانی و بحث امروز است ، از پیشگاه باری تعالی درخواست می كند:
و ارزقنی فوز المعاد.
بارالها! مرا مشمول رحمت واسعه خود قرار ده و از فوز و پیروزی معاد و نعمتهای جاودان آن به من روزی فرما.
امام و تمنای فوز معاد
ملاحظه می كنید كه حضرت زین العابدین (ع ) در دعای خود از فوز مادی و پیروزی های دنیوی سخن نمی گوید و توجه امام به فوز عظیم عالم آخرت است و از پروردگار توانا می خواهد كه او را از پیروزی معاد و نعمتهای جاودان آن برخوردار سازد. ناگفته نماند كه فعالیتهای مالی برای افراد با ایمان كه به منظور اطاعت امر باری تعالی انجام می پذیرد، می تواند جنبه معنوی به خود بگیرد و از گروه فوز عظیم به حساب آید. به طوری كه مذكور افتاد، فوز در لغت به معنای ظفر یافتن به خیر است با حصول سلامت . كلمه خیر در تمام اموری است كه شرعا و عقلا پسندیده و خوب و شناخته شده ، به كار می رود و مال از جمله چیزهایی است كه قرآن شریف آن را خیر خوانده و فرموده است :
كتب علیكم اذا حضر احد كم الموت ان ترك خیرا الوصیة للوالدین و الاقربین . (70)
زمانی كه مرگ یكی از شما فرا می رسد، اگر مالی دارد برای والدین و ارحام و نزدیكان وصیت نماید.
افرادی كه برای تاءمین معاش و زندگی خود و خانواده خویش از پی مال می روند و خود را به گناه آلوده نمی كنند، قطعا عملشان مقدس است و درآمدشان از مصادیق فوز و پیروزی است و در روایات اولیای اسلام ، شرافت كار این گروه ، همانند عمل مجاهد فی سبیل الله است .
عن ابیعبدالله علیه السلام قال : الكاد علی عیاله كالمجاهد فی سبیل الله . (71)
ارزش تلاش برای معاش
امام صادق (ع ) فرموده : كسی كه برای معاش خانواده خود كار می كند و تحمل مشقت می نماید، همانند كسی است كه در راه خداوند برای اعلای كلمه حق جهاد می كند.
عن الصادق علیه السلام قال : المال ود البنون حرث الدنیا و العمل الصالح حرث الاخرة و قد یجمعها الله لاقوام . (72)
امام صادق (ع ) فرموده است : مال و اولاد، بذر دنیاست و عمل صالح ، بذر آخرت است ؛ اما در مواقعی خداوند این سه را برای مردمی شایسته و لایق جمع می كند.
كسانی كه به منظور اطاعت از دستور شرع مقدس و برای تاءمین معاش از پی مال می روند و خود را به گناه آلوده نمی كنند و همچنین فرزندان خویش را برای ادای وظیفه دینی و انجام مسئولیتی كه دارند خوب تربیت می نمایند و مشروع و با ایمانشان بار می آوردند، ممكن است این هر دو در روز جزا به حساب فوز معاد آنان گذارده شود و از پاداش الهی بهره مند گردند. اما كسانی كه به انگیزه حرص و به منظور گردآوری ثروت از پی مال می روند، در معرض خطرات گوناگون قرار دارند؛ انسان بودن خود را از یاد می برند، به تعالی معنوی و كمال روحانی خویش ستم می كنند، برده و بنده مال می شوند و در راه دست یافتن به آن ، گناهانی را مرتكب می گردند.
بردگان ثروت و مال
اینان افرادی هستند بدبخت و سیه روز، برای اقناع غریزه حرص ، فضیلت و شرف را پایمال می كنند، هر ذلتی را تحمل می نمایند، و به پستی ها تن می دهند.
سئل امیر المؤ منین علیه السلام : ای ذل اذل ؟ قال الحرص . (73)
از علی (ع ) سؤ ال شد: ذلت بارترین خواری ها كدام است ؟
فرمود: حرص .
یعنی ذلتی كه بر اثر خلق ناپسند حرص دامنگیر انسان می شود، از دیگر ذلتها ذلتها فزونتر و بیشتر است . اشخاص حریص ، هر قدر ثروتمندتر می گردند، حریصتر می شوند و سرانجام با ناكامی از دنیا می روند. این گروه كه سرمایه گرانقدر عمرشان برای جمع مال مصروف گردیده ، در قیامت از فوز معاد محروم اند. قرآن شریف این مطلب را صریحا اعلام نموده و فرموده است :
و من كان یرید حرث الدنیا نؤ ته منها و ماله فی الاخرة من نصیب . (74)
كسی كه تمام اراده و همش بذر دنیا باشد، ما از آن برخوردارش می نماییم ، ولی در آخرت نصیبی نخواهد داشت .
امام سجاد (ع ) در جمله دوم این قطعه از دعا كه موضوع سخنرانی و بحث امروز است ، به پیشگاه خداوند عرض می كند:
و سلامة المرصاد.
بارالها! مرا از قنطره مراقبت روز حساب به سلامت بگذران .
مرصاد به معنای كمینگاه است .
یقال : رصدته اذا قعدت له علی طریقه تترقبه و ارصدت له العقوبة ، اذا اعددتها له . (75)
معنی مرصاد
اگر گفته شود: او را رصد نمودم ، یعنی برای مراقبت وی در مسیرش نشستم ، و اگر گفته شود: عقوبت را برای او ضد نمودم ، یعنی وسایل مجازاتش را آماده و مهیا ساختم .
علی علیه السلام درباره مهلتی كه خداوند به گناهكاران می دهد، كلمه مرصاد را در خطبه خود آورده و چنین فرموده است :
و لئن امهل الظالم فلن یفوت اخذه و هو له بالمرصاد علی مجاز طریقه . (76)
اگر خداوند، ستمكار را مهلت داده است ، گرفتن و به بند كشیدنش فوت نمی شود، او در كمینگاه مراقب ظالم است و راه عبور وی را زیر نظر دارد.
كلام علی (ع ) در واقع تفسیر و تبیین این جمله از قرآن شریف است :
اعملوا ماشتم انه بما تعملون بصیر . (77)
هر چه را كه می خواهید عمل كنید و هر خلافی را كه مایلید مرتكب شوید، اما بدانید كه خداوند به تمام كارهای شما بینا و بصیر است .
امام صادق (ع ) در تفسیر آیه ان ربك المرصاد فرموده است :
المرصاد قنطره علی الصراط لا یجوزها عبد بمظلمة عبد . (78)
بنده ای كه مظلمه بنده ای را در ذمه و بر عهده داشته باشد.
صراط مستقیم تكوینی
تمام جنبندگان و موجودات زنده كره خاك ، برای گذراندن ایام حیات ، راهی را طی می كنند و با پیمودن آن به حیات خویش ادامه می دهند و به كمالی كه لایق آن هستند می رسند. آن راه ، صراط مستقیم تكوینی آفریدگار حكیم است كه برای آنها تعیین فرموده است ؛ و چون موجودات زنده روی زمین ، غیر از انسان ، در اعمال خویش پیروی غرایزی هستند كه با سرشتشان آمیخته ، از خود اراده و اختیاری ندارند، زمامشان در دست خداوند است و صراط مستقیم الهی به خبر می پیمایند.
ما من دابة الا هو آخذ بناصیتها ان ربی علی صراط مستقیم . (79)
هیچ جنبنده ای نیست ، مگر آنكه مقهور ذات اقدس الهی است و ناصیه اش را در قبضه قدرت خود دارد و پروردگارم در صراط مستقیم است .
بشر در پیمودن راه راست ، دو بعدی است : در بعد حیوانیش مانند سایر حیوانات ، صراط مستقیم الهی را كه هدایت تكوینی اوست ، به جبر می پیماید؛ مثلا قلب و عروق ، كلیه و كبد، معده و روده و دیگر اعضای مشترك بین حیوان و انسان ، اعمالشان جبری است و بدون خواست خودشان تحقق می یابد. اما مردم در بعد انسانی دارای اراده و اختیارند، می توانند صراط مستقیم الهی را كه دین حق است و به وسیله پیمبر او ارائه شده بپیمایند و می توانند از راه راست روی گردانند و به انحراف گرایش یابند. پیشوای گرامی اسلام راه مستقیم خود را ارائه می كند و در كمال آزادی به زبان دعوت از مردم درخواست می نماید كه صراط مستقیم او را تبعیت كنند و از راههای انحرافی كه مایه گمراهی آنان است ، پرهیز نمایند:
و ان هذا صراطی مستقیما فاتبعوه و لا تتبعوا السبل فتفرق بكم عن سبیله . (80)
صراط مستقیم تشریعی
این است راه مستقیم من ، از آن تبعیت نمایید و از دیگر راهها پیروی نكنید كه نتیجه آن پراكندگی و دور شدن از صراط حق است .
صراط مستقیم ، راه خداوند بزرگ است و صراط انحرافی ، راه هوای نفس . صراط خداوند، مردم را در جمیع شئون زندگی به عدل می خواند:
ان الله یاءمر بالعدل .
غرایز و شهوات را تعدیل می كند، ارضای آنها را با اندازه گیری صحیح و در حدود مصلحت ، مجاز می داند، صراط هوای نفس به غرایز آزادی عمل می دهد، راه اعمال شهوات را باز می گذارد، و این اجازه نامحدود، مردم را به فساد و تباهی سوق می دهد و راه تعدی و تجاوز را هموار می نماید. صراط مستقیم الهی مردم را بزرگوار و كریم النفس بار می آورد، وجدان اخلاقی و تمایلات عالی انسانی را در ضمیرشان بیدار می كند، درهای دگر دوستی و تعاون را به رویشان می گشاید، و خلاصه ، آنان را انسان واقعی می سازد و از مزایای عالی انسانی برخوردارشان می نماید.
عن ابیعبدالله علیه السلام قال : ان الصورة الانسانیة هی الطریق المستقیم الی كل خیر و الجسر الممدود بین الجنة و النار . (81)
انسانیت یا صراط مستقیم
امام صادق (ع ) فرموده : صورت انسانی راهی است مستقیم برای نیل به هر خیر و خوبی و پلی است كه بین بهشت و دوزخ كشیده شده است .
اما صراط انحرافی هوای نفس ، با آزاد گذاردن غرایز و شهوات ، مردم را به حیوانیت سوق می دهد، خلق و خوی حیوانی را در نهادشان تقویت می كند، ذخایر اختصاصی انسان را كه معیار بزرگی نوع بشر است سركوب می نماید و مانع فعالیتشان می شود و بر اثر پیروی از هوای نفس ، آمار جرایم بسرعت بالا می رود، آدمكشی و جنایت ، دزدهای مسلحانه و زنای به عنف ، و دیگر اعمالی از این قبیل افزایش می یابد و در نتیجه ، رهروان صراط هوای نفس ، حیواناتی بار می آیند انسان نما. علی (ع ) درباره این گروه فرموده است :
الصورة صورة انسان و القلب قلب حیوان . (82)
هوی پرستی یا حیوانیت
اینان به صورت انسان اند، اما در باطنشان قلب حیوانی می تپد و افكار و اعمالشان حیوانی است .
حب و ذات خود دوستی ، خشم و انتقامجویی ، شهوت و لذت گرایی ، حب جاه و مقام خواهی ، مالدوستی و ثروت اندوزی ، و دیگر غرایز و تمایلاتی از این قبیل ، به قضای حكیمانه الهی در نهاد بشر آفریده شده است . وجود هر یك از آنها در زندگی انسان لازم و ضروری است ، به شرط آنكه هر كدام در جای خود با اندازه گیری اعمال گردد.
اندازه گیری غرایز
این تمایلات در وجود ما همانند داروهای تب بر است برای مریض ؛ اگر به دستور پزشك در فواصل معین و به اندازه لازم مصرف كند، موجب بریدن تب ، اعاده سلامت ، و ادامه حیاتش می گردد، و اگر بیش از اندازه به كار برده شود، موجب مسمومیت بیمار و باعث مرگش خواهد شد. نسخه طبیب ، خط مشی مریض را در مورد دوا معین می كند؛ اگر عملا آن را به كار بندد، بیماریش درمان می شود و از نعمت سلامت بهره مند می گردد، و اگر رعایت ننماید، باید تسلیم مرگ شود. صراط مستقیم الهی همانند نسخه طبیب حاذق ، حدود اعمال غرایز و شهوات را تعیین نموده است . اگر آدمی آن صراط را بدرستی بپیماید، در دنیا با حسن عاقبت می میرد و در آخرت با پیمودن صراط قیامت ، در بهشت خلد مسكن خواهد داشت .
اثر صراط خدا و هوی
اگر صراط هوای نفس را بپیماید و به افراط و زیاده روی گرایش یابد، در همین جهان به آتش غرایز معذب می شود و روز جزا، از صراط قیامت در جهنم سقوط می نماید. صراط مستقیم الهی بر اساس توحید استوار است . راهنمای آن صراط در دنیا، رسول اكرم (ص ) و ائمه معصومین علیهم السلام اند. كسی كه در دنیا از آنان پیروی می كند و با راهنمایی و هدایتشان آن راه را می پیماید، از صراط قیامت به سلامت می گذرد، و آن كس كه در دنیا از معرفت و هدایتشان تخلف می نماید، در صراط قیامت دچار لغزش می شود و در آتش فرو می افتد.
عن المفضل قال : سالت ابا عبدالله علیه السلام عن الصراط. فقال هو الطریق الی معرفة الله عزوجل و هما صراطان ، صراط فی الدنیا و صراط فی الاخرة ، و اما الصراط الذی فی الدنیا فهو الامام المفترض الطاعة ، من عرفه فی الدنیا و اقتدی بهداه مر علی صراط الذی هو جسر جهنم فی الاخرة و من لم یعرفه فی الدنیا زلت قدمه عن الصراط فی الاخرة فتردی فی نار جهنم . (83)
صراط دنیا و صراط آخرت
مفضل می گوید: از امام صادق (ع ) درباره صراط پرسش نمودم ، فرمود: صراط راه شناخت خداوند است و آن دو صراط است ، یكی صراطی است در دنیا و آن دیگر صراطی است در آخرت . اما صراط دنیا امامی است كه از طرف باری تعالی اطاعتش بر مردم واجب شده است ، كسی كه او را بشناسد، به وی اقتدا كند و عملا از هدایتش پیروی نماید، از صراط قیامت كه پلی است بر روی جهنم ، به سلامت می گذرد، و كسی كه امام را در دنیا نشناسد، قدمش در صراط آخرت می لغزد و در آتش دوزخ سقوط می كند.
امام سجاد (ع ) در جمله دوم این قطعه از دعا كه موضوع سخنرانی امروز است ، به پیشگاه خداوند عرض می كند:
و سلامة المرصاد.
بارالها! مرا از قنطره مراقبت حساب مردم در روز جزا به سلامت بگذران .
خطر مظلمه خلق
طبق روایتی كه از امام صادق (ع ) مذكور افتاد، مرصاد قنطره رفیعی است در صراط كه اگر كسی مظلمه دیگری را بر عهده داشته باشد، نمی تواند از آن قنطره بگذرد. اینكه حضرت زین العابدین (ع ) درخواست می كند كه خداوند او را از قنطره رسیدگی به مظلمه مردم سالم بگذراند، برای این است كه دوستان و پیروان خود را از خطر آن آگاه سازد و به آنان بفهماند آن كس كه مظالم مردم را به ذمه دارد، نمی تواند از آن منزل بگذرد و اگر كسی مدیون دیگری نبوده و از آن منزل گذشت ، در صورتی كه لغزشهای دیگری در پرونده خویش بین خود و خداوند داشته باشد، از عفو و رحمت باری تعالی بی نصیب نخواهد بود. بنابراین ، دوستداران اهل بیت علیهم السلام لازم است از سخن امام سجاد (ع ) به خود آیند، باقیمانده عمر را مغتنم بشمرند، اگر در طول سنین زندگی به اموال یا اعراض دیگران تعدی نموده و هم اكنون به ذمه دارند، فورا به تصفیه آنها اقدام كنند، اگر بر ذمه آنانی مالی است ، از پی ادای آن بروند، پول را بپردازند یا صاحبش را راضی كنند.
تصفیه حساب مردم
اگر صاحب مال از دنیا رفته ، با وراث متوفی تصفیه حساب نمایند، اگر نمی دانند زنده است یا مدره و اگر مرده باشد و وراثش را نمی شناسند، به عنوان مظالم مقدار بدهی خود را به نیت صاحب مال و به مستحقین بدهند و بدین وسیله حساب خود را با متوفی تصفیه كنند تا در روز جزا بتوانند از قنطره حقوق مردم به سلامت بگذرند. و اگر به عرض و آبروی دیگری تجاوز نموده ، مثلا از وی غیبت كرده اند، اگر غیبت شده حیات دارد، او را با عذرخواهی راضی نمایند؛ اگر بدانند كه رضایت خواستن از او باعث فساد می شود، همچنین اگر غیبت شده از دنیا رفته است ، برای آن دو مكرر در پیشگاه خداوند استغفار نمایند و طلب آمرزش كنند و بدین وسیله ذمه خود را بری نمایند. در این باره اخبار زیادی رسیده و فقط به ذكر یك حدیث اكتفا می شود:
عن النبی صلی الله علیه و آله قال : كفارة الاغتیاب ان تستغفر لمن اغتبته . (84)
رسول اكرم (ص ) فرموده : كفاره غیبت این است كه برای كسی كه غیبتش را نموده ای ، طلب مغفرت كنی .